مؤلفه‌های ایمان اقتصادی

ایمان در اقتصاد

ایمان به خدای متعال در تمامی امور زندگی فردی و اجتماعی انسان سرایت دارد و در شرایط هجوم و نفوذ اقتصادی و در واقع جنگ اقتصادی باید به اقتصاد از نگاه دین نظر کنیم و برای حل این مشکل همانند مشکلات دیگر نگاه دین را جستجو کنیم.
یکی از ابعاد اقتصاد دینی، نگاه مؤمنانه به آن است. اقتصاد نیز باید در جامعه اسلامی ایمان به خدا داشته باشد. ایمان به خداوند در اقتصاد یعنی به راه و روش اسلامی در اقتصاد و نیز وعده ها و حذرهای الهی در باب اقتصاد اطمینان داشته و بر طبق همان ها عمل شده، مطمئن بود که به اقتصادی قوی و مستحکم و مطمئن نائل خواهیم شد. در این نوشتار سعی می‌کنیم به تعدادی از مولفه‌های ایمان اقتصادی به عنوان یکی از شاخه‌های ایمان که در آیات و روایات به آن تأکید شده اشاره ای اجمالی داشته باشم.

مولفه‌های ایمان اقتصادی
ریشه اقتصاد مؤمنانه، اعتقاد درونی و باور قطعی به این است که تمامی دارایی‌های عالم، ملک صد در صد خداوند عالم است:« لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمید [لقمان/۲۶] آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آنِ خداست، چرا که خداوند بى‏نیاز و شایسته ستایش است!»
ابتدا تعریفی از ایمان را که در احادیث نقل شده با هم مرور می‌کنیم: عبد السلام بن صالح از امام رضا (ع) و او از پدرانش نقل مى‏کند که پیامبر خدا (ص) فرمود:« الْإِیمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْکَان ‏[۱] ایمان شناخت با قلب و اقرار با زبان و عمل کردن با اعضاى بدن است». پس ایمان اقتصادی نیز درجات قلبی، لسانی و عملی دارد. البته ما در اینجا فقط به بُعد مرتبه قلبی آن اشاره می‌کنیم.  

ایمان قلبی به اقتصاد دینی
شاید مهم‌ترین بخش از ایمان همین مرتبه  قلبی آن است زیرا همه چیز از همین اعتقاد و رسوخ قلبی نشأت می‌گیرد. اگر انسان قلبا به چیزی اعتقاد نداشته باشد به زبان نیز نمی‌آورد و اگر بیاورد عمل نمی‌کند و اگر عمل بکند استقامت نخواهد کرد و بالأخره کم خواهد آورد. اعتقاد اقتصادی یکی از شاخه‌های اعتقاد به اصول عقاید و توحید الهی است. اینک به چند نمونه از ایمان اقتصادی قلبی اشاره می‌کنیم؛

۱- توحید در رازقیّت خدا
این صفت، یکی از اوصاف افعالی خداوند متعال است. صفات افعالی خداوند به صفاتی گفته می‌شود که در ارتباط با مخلوقات است. خداوند متعال با طرح سؤالی به بیان توحید در رازقیّت خداوند می‌پردازد و می‌فرماید:« قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض‏ ... فَسَیَقُولُونَ اللَّهُ فَقُلْ أَ فَلا تَتَّقُون‏ [یونس/۳۱] بگو: «چه کسى شما را از آسمان و زمین روزى مى‏دهد؟ ...  بزودى (در پاسخ) مى‏گویند: «خدا»، بگو: «پس چرا تقوا پیشه نمى‏کنید (و از خدا نمى‏ترسید)؟!» شاکله اصلی اقتصاد دینی همین توحید در رازقیّت خداوند است. اگر انسان‌ها متوجه باشند که تنها خداوند روزی می‌دهد به دنبال آن در تمامی ابعاد اقتصاد، سعی در تحقّق ارزش‌های اسلامی خواهند داشت. " رزق" به معنى عطا و بخشش مستمر است، و از آنجا که بخشنده تمام مواهب در حقیقت خدا است،" رازق" و" رزّاق" به معنى حقیقى تنها بر او اطلاق مى‏شود، و اگر این کلمه در غیر مورد او به کار رود، بدون شک جنبه مجازى دارد.[۲] این نکته نیز لازم به تذکر است که مفهوم آن تنها در نیازهاى مادى خلاصه نمى‏شود بلکه هر گونه عطاى مادى و معنوى را شامل مى‏گردد.[۳]

۲- دنیا یا آخرت
یکی از مهم‌ترین اعتقادات دینی، مسأله دنیا و آخرت است. اعتقاد به دنیای محض از طرفی و نیز فراموش کردن محض آخرت از طرف دیگر در دین اسلام باطل شمرده شده‌اند. بلکه تنها استفاده از دنیا برای آخرت صحیح است. در این باره قرآن کریم می‌فرماید:« وَ ابْتَغِ فیما آتاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنْیا وَ أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدین‏ [قصص/۷۷] و در آنچه خدا به تو داده، سراى آخرت را بطلب و بهره‏ات را از دنیا فراموش مکن و همان‏گونه که خدا به تو نیکى کرده نیکى کن و هرگز در زمین در جستجوى فساد مباش، که خدا مفسدان را دوست ندارد!» این آیه خود به تنهایی دقیق‌ترین نظر در انتخاب بین دنیا و آخرت را بیان می‌دارد. همچنین از روایات اهل بیت علیهم السلام برمی‌آید دعای برای توسعه رزق و رفاه مادی را به ما سفارش کرده‌اند. « امام باقر علیه السلام مردی را دید که دعا می‌کرد: " اللهم إنی أسألک من رزقک الحلال"،( یعنی خدایا رزق حلال از تو مسئلت می‌کنم) فقال أبو جعفر (علیه السلام): «سألتَ قوت النبیین، قل: اللهم إنی أسألک رزقا واسعا طیبا من رزقک [۴] حضرت باقر علیه السلام فرمود:«رزق و روزی پیامبران را درخواست کردی! بلکه اینطور بگو: خدایا رزقی وسیع و پاکیزه از روزی‌ات را درخواست می‌کنم».

۳- حلال ‌خوری
بعد از اعتقادات اصلی توحیدی به فروعات و شاخه‌های اعتقادی برمی‌خوریم که یکی از آن‌ها اعتقاد به استفاده از مال حلال و پرهیز از مال حرام است. قرآن کریم در قسمت‌های مختلف به این مطلب اشاره می‌کند مثل این که می‌فرماید:« یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ اشْکُرُوا لِلَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُون‏ [ بقره/۱۷۲] اى کسانى که ایمان آورده‏اید! از نعمتهاى پاکیزه‏اى که به شما روزى داده‏ایم، بخورید و شکر خدا را بجا آورید اگر او را پرستش مى‏کنید!» همانطور که مشخص است این آیه شریفه به وضوح یکی از آثار ایمان را استفاده از طیّبات( حلال خوری ) بیان کرده پس به تبع آن اعتقاد به حلال خوری نیز از آثار ایمان توحیدی است.
این اعتقاد دو قسم دارد قسم اول اینکه برای در امان ماندن از عقوبت الهی باید فقط به دنبال رزق و مال حلال بود و قسم دیگر اینکه حلال خوری باعث زیاد شدن رزق و روزی نیز می‌شود. در رابطه با قسم دوم به یک آیه اشاره می‌کنیم. «مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ‏ [طلاق/۲-۳] هر کس از خداى بترسد خداى تعالى براى او گشایش قرار مى‏دهد و از راهی که گمان نمى‏برد به او روزى مى‏دهد». ترس از گناه یعنی همان تقوای همه‌جانبه از جمله دوری کردن از مال حرام و ممنوعات الهی!
خلاصه اینکه؛
اقتصاد نیز باید ایمان بیاورد تا نصرت و یاری خداوند او را احاطه کند.
پی‌نوشت
[۱] الخصال، ج‏۱، ص ۱۷۹، ۲۳۹
[۲] تفسیر نمونه، ج‏۸، ص ۲۷۶
[۳] تفسیر نمونه، ج‏۹، ص ۱۶
[۴] البرهان فی تفسیر القرآن، ج‏۴، ص ۲۳ ( به نقل از الکافی ۲، ۴۰۲)