امام باقر علیه السلام؛ اخلاق در القاب

امام محمّد باقر علیه السلام نیز همانند تمامی اهل بیت علیهم السلام انسانی کامل و معصوم و حجّت الهی است که صحبت درباره ایشان همانند برداشتن کاسه‌ای آب از دریایی بیکران فضیلت است. با نگاهی با القاب امام پنجم شیعیان حضرت اباجعفر محمّدبن‌ علیّ‌بن‌ الحسین (علیهم السلام) از نگاه آیات و روایات به بررسی گذرای شخصیّت ایشان می‌پردازیم امید آنکه ما نیز لیاقت و توفیق مشایعت ایشان را داشته باشیم؛ ان ‌شاء الله!

اَمین
امانتداری یکی از خصال شایسته انسانی است که هم قرآن کریم و هم اهل بیت عصمت و طهارت بر آن تأکید دارند. قرآن کریم می‌فرماید:« إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى‏ أَهْلِها [نساء/۵۸] خداوند به شما فرمان مى‏دهد که امانت‌ها را به صاحبانش بدهید.» همچنین امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:« اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَلَیْکُمْ بِأَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَى مَنِ ائْتَمَنَکُمْ- فَلَوْ أَنَّ قَاتِلَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع ائْتَمَنَنِی عَلَى أَمَانَةٍ- لَأَدَّیْتُهَا إِلَیْهِ [۱] از خدا بترسید و بر شما باد به‏ اداء امانت به صاحبش که به‌ شما سپرده و اگر کشنده امیر مؤمنان به من امانتى سپارد البته که آن را به وى ادا کنم.» یکی از القاب امام باقر علیه السلام "امین" است. با اینکه تمامی ائمّه معصومین از هر جهت در نهایت امانتداری بوده‌اند امّا علّت شهرت امام باقر علیه السلام به لقب امانتداری چه چیزی می‌تواند باشد؟ به دلیل فضای آماده‌ای که برای بیان معارف الهی و اسلامی از گنجینة‌الأسرار دل امام باقر علیه السلام به وجود آمده بود ایشان با برپایی محافل علمی و دانشجوییِ فوق العاده در آن زمان، مطالب علمی گهربار فراوانی را که در دل داشتند بروز دادند و همگان متوجّه حقایق علمی که در وجود ایشان بود شدند. از این جهت شاید مردم آن عصر ایشان را به عنوان امانتدار علوم بی‌انتهای الهی شناختند و به این نام – امین – یعنی امانتدار حقایق و اسرار الهی نامیدند. در زیارت امین الله نیز، اهل بیت علیهم السلام را با همین لقب صدا سلام می‌دهیم و می‌خوانیم:« السّلامُ عَلیکَ یا أَمینَ اللهِ فی أرضِه ».  
باقر العلوم
علم آموزی بسیار مهم است. علم، ابزار رفاه در دنیا و ابزار تأمین آخرت و کمال انسان می‌باشد. قرآن کریم فاصله عالم و جاهل را اینگونه بیان می‌کند:« قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْباب‏ [زمر/۹]  بگو: «آیا کسانى که مى‏‌دانند با کسانى که نمى‏‌دانند یکسانند؟! تنها خردمندان متذکّر مى‏‌شوند!»» پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله نیز در رابطه با ارزش علم آموزی می‌فرمایند:« طَالِبُ الْعِلْمِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْمُجَاهِدِینَ وَ الْمُرَابِطِینَ وَ الْحُجَّاجِ وَ الْعُمَّارِ وَ الْمُعْتَکِفِینَ وَ الْمُجَاوِرِینَ وَ اسْتَغْفَرَتْ لَهُ الشَّجَرُ وَ الرِّیَاحُ وَ السَّحَابُ وَ الْبِحَارُ وَ النُّجُومُ وَ النَّبَاتُ وَ کُلُّ شَیْ‏ءٍ طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْس‏ [۲]  طالب علم نزد خدا از مجاهدان و مرزداران و حاجیان و عمره‌‏کنندگان و معتکفان و مجاوران خانه خانه بالاترند، و درختها و بادها و ابرها و دریاها و ستارگان و گیاهان و هر چیزى که خورشید بر او مى‌‏تابد برایش از خدا آمرزش مى‏‌خواهند.» امّا لقب "باقر" به معنای شکافنده است و دلیل نام‌گذاری این امام همام به این لقب همانا پرده‌برداری ایشان از روی علوم مختلفی بود که تا به آن روز سخنی از آن‌ها در میان نبود. یعنی حضرت، مطالب علمی را مطرح می‌کردند که سرنخ‌های علوم جدید و ناشناخته را به دست بشر داد و از همین جهت می‌توان گفت که دریای یک شکل علم را شکافتند و از عمق دریای علم، مرواریدهای ارزشمندی را نمایان کردند که تابه‌حال هیچ دانشمندی ندیده، نشینیده و نفهمیده بود. این یکی از مهم‌ترین شرایط علم آموزی است.  دانشجو باید بداند که دریای علم بی کرانه است و نباید به همین علومی که در اختیار بشر است اکتفا کرد بلکه هر چه این دریا شکافته شود باز هم علوم و معارف نو دیگری سر بیرون خواهد آورد.

شاکر
صفت شکر از فضائل اخلاقی و انسانی است که قرآن کریم در رابطه با آن می‌فرماید:« وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزیدَنَّکُمْ [ابراهیم/۷] و (همچنین به خاطر بیاورید) هنگامى را که پروردگارتان اعلام داشت: «اگر شکرگزارى کنید، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود» و تا درجه‌ای اهمّیت دارد که خداوند خود را نیز با همین صفت صدا می‌زند و می‌فرماید:« وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَإِنَّ اللَّهَ شاکِرٌ عَلیمٌ بقره/۱۵۸]  و کسى که فرمان خدا را در انجام کارهاى نیک اطاعت کند، خداوند (در برابر عمل او) شکرگزار، و (از افعال وى) آگاه است.» امام باقر علیه السلام نیز همیشه شکر خداوند را بر زبان داشت و دیگران را نیز با این رفتار به حمد و سپاس الهی دعوت می‌کرد. علّت لزوم شکر الهی این است که سود شکر خدا به خود انسان بازمی‌گردد. خداوند می‌فرماید:«وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ وَ مَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمیدٌ [لقمان/۱۲] ما به لقمان حکمت دادیم (و به او گفتیم:) شکر خدا را به‌جاى آور! هر کس شکرگزارى کند، تنها به سود خویش شکر کرده و آن کس که کفران کند، (زیانى به خدا نمى‏‌رساند) چرا که خداوند بى‏‌نیاز و ستوده است.» اگر در شکر تعبیر به مضارع کرده، که دلالت بر استمرار دارد، و در کفر تعبیر به ماضى کرده، که تنها یک بار را مى‏‌رساند، براى این است که شکر وقتى نافع است که استمرار داشته باشد، ولى کفر با یک بار هم ضررش خواهد رسید.[۳] شکر، باید زیاد و مستمر باشد تا تأثیر واقعی در کمال انسان را داشته باشد یعنی همانگونه که امام باقر علیه السلام و بقیه اهل بیت علیهم السلام انجام می‌دادند.

هادی
هدایت کردن یک نفر بسیار مهم است چه برسد به هدایت یک جامعه! امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله مرا به یمن فرستاد و به من فرمود: « یا علی لا تقاتلن أحدا حتّى تدعوه، و أیم اللّه لئن یهدی اللّه على یدیک رجلا خیر لک مما طلعت علیه الشمس و غربت، و لک ولاؤه یا علی [۴] اى على! با کسى جنگ مکن مگر آنکه او را [به اسلام‏] دعوت کنى و به خدا سوگند اگر خدا انسانى را به دست تو هدایت کند براى تو بهتر است از آنچه خورشید بر آن طلوع و غروب نموده. و ولایتش با توست اى على.»لقب هدایتگری جامعه در مورد امام باقر علیه السلام دلیل بسیار واضحی دارد زیرا با جاری کردن سرچشمه‌های جوشان علم زلال الهی در محافل دانش، باعث آشنایی مردم و هدایت آن‌ها شدند.
امیدواریم که فضایل ائمه هدی علیهم السلام باعث پیروی ما از راه نورانی ایشان شود.ان شاء الله.
پی‌نوشت
[۱] بحارالأنوار، ج۷۲، ص ۱۱۴
[۲] إرشاد القلوب إلى الصواب، ج‏۱، ص ۱۶۴
[۳] ترجمه المیزان، ج‏۱۶، ص ۳۲۱