گچ و تخته

ارزش و قیمت هر شغلی به میزان، دوام، ضرورت و اهمیتِ اثر آن کار است. شغل تعلیم انسان‌ها چقدر برای انسان‌ها اثربخش است؟ تعلیم چقدر ضرورت دارد و تا کی اثر خود را نشان می‌دهد؟ این‌ها سؤالاتی است که برای فهم ارج معلم باید به آن بیاندیشیم و پاسخ دهیم.

شغل معلّمی تعلیم است. البته مهم‌تر از تعلیم، تربیت انسان‌ها برای استفاده درست از علم است چرا که تا تربیت صحیحی نباشد، علم به تنهایی نه تنها فایده‌ای ندارد بلکه چه بسا ضررهای جبران‌ناپذیری نیزبه همراه خواهد داشت.

میزان اثر بخشی علم
جواب همه سؤالات ذکر شده بسته به شناسایی اثر و ارزش علم است. علم، اثری غیر قابل انکار در زندگی بشر دارد. قرآن کریم مقایسه بود و نبود علم در انسان‌ها را با توجه به وضوح برتری علم بر جهل، به فطرت انسان‌ها وانهاده و می‌فرماید:« هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْباب‏ [زمر/9] آیا کسانى که مى‏‌دانند با کسانى که نمى‏‌دانند یکسانند؟! تنها خردمندان متذکّر مى‏‌شوند!» 

  پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله نیز درباره برتری آشکار علم بر جهل می‌فرمایند:« خَیرُ الدُّنیا وَالآخِرَةِ مَعَ العِلمِ وَشَرُّ الدُّنیا وَالآخِرَةِ مَعَ الجَهلِ [1] خیر دنیا و آخرت با دانش است و شرّ دنیا و آخرت با نادانى». از این روایت فهمیده می‌شود که علم بهترین ابزار برای هر هدفی است. پس در واقع معلم با تلاش و وقف عمر خود ابزاری را به دست ما می‌دهد که در راه رسیدن به اهداف خودمان کارایی اساسی دارد.

نیاز به علم
ضرورت هر چیزی یکی از ملاک‌های ارزش‌گذاری محسوب می‌شود. علم نیاز روحی انسان است. این علم است که میزان تفاوت انسان را از دیگر موجودات نشان می‌دهد. پیامبر گرامی اسلام می‌فرمایند:« ُ إِنَّ الْعِلْمَ حَیَاةُ الْقُلُوبِ مِنَ الْجَهْلِ وَ ضِیَاءُ الْأَبْصَارِ مِنَ الظُّلْمَةِ وَ قُوَّةُ الْأَبْدَانِ مِنَ الضَّعْف‏ [2] به راستى که دانش، مایه حیات دل‏‌ها، روشن کننده دیدگان کور و نیروبخش بدن‏هاى ناتوان است». مگر اثر جهل چیست که ضرورتی فوق العاده را برای علم باعث می‌شود؟
امام علی علیه السلام در رابطه با ابعاد خطرناک حتمی جهل می‌فرمایند:« اَلجَهلُ أَصلُ کُلِّ شَرٍّ [3] نادانى، ریشه همه بدی‌هاست». می‌بینیم که علم، ضرورتی فوق العاده دارد به همین اندازه وجود معلّم برای انسان، حیاتی و مهم است.

آینده‌ای که معلّم می‌سازد
علم، راه را بر انسان روشن می‌کند و به انسان کمک می‌کند که برای آینده‌ای روشن قدم بردارد. معلّم برای خود تلاش نمی‌کند بلکه برای ساختن آینده من تلاش می‌کند. این است ارزش کسی که خود را فدای دیگران می‌کند و به راستی چه کاری زیباتر و قیمتی‌تر از فدا شدن برای رشد و بالندگی دیگران؟! به همین خاطر است که پیامبر اعظم حضرت محمد صلّی الله علیه و آله می‌فرمایند:« تَواضَعُوا لِمَن طَلَبتُم مِنهُ العِلمَ [4] در پیشگاه کسى که از او دانش مى‏ آموزید، فروتن باشید ». در برابر کسی که باعث رشد و بالندگی من شده باید سر تعظیم و احترام فرود آورد!

بخشنده‌ترین انسان
پیامبر بزرگ اسلام می‌فرمایند:« أجوَدُکُم مِن بَعدِی رَجُلٌ عَلِمَ عِلما فنَشَرَ عِلمَهُ [5] بخشنده‏ ترین شما پس از من، کسى است که دانشى بیاموزد، آن‏گاه دانش خود را بپراکند». به راستی چرا بخشنده‌ترین افراد، معلمان هستند؟! زیرا علم، ابزار هدایت انسان است و هدایت، با ارزش‌ترین امور است. پیامبر اکرم در کلامی خطاب به امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام فرمودند:« وَ ایْمُ اللَّهِ لَأَنْ یَهْدِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى یَدَیْکَ رَجُلًا خَیْرٌ لَکَ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ وَ غَرَبَتْ وَ لَکَ وَلَاۆُهُ [6] و به خدا سوگند اگر یک نفر به دست تو هدایت شود، برای تو بهتر از آن چیزی است که خورشید برآن می تابد، در حالی که ولایت تو را پذیرفته باشد». علم ثمره‌ی یک عمر تلاش و ممارست انسان است و معلوم است  کسی که ثمره عمر خود را به دیگران انتقال می‌دهد بخشنده‌ترین افراد خواهد بود.

درجه بالا
خداوند متعال درجات بلندی را برای صاحبان علم قرار داده است و می‌فرماید:« یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیر [مجادله/11] خداوند کسانى را که ایمان آورده‌‏اند و کسانى را که علم به آنان داده شده درجات عظیمى مى‏‌بخشد و خداوند به آنچه انجام مى‏‌دهید آگاه است!» مطلبی که از این آیه شریفه فهمیده می‌شود این است که در شرایط مساوی، هر چه علمِ عالم بیشتر باشد مقامش نیز بیشتر و به همان اندازه احترام به او نیز لازم‌تر است.

پدر روح و شخصیت انسان
امام سجّاد ( علیه السّلام ) فرمودند:« وَ حَقُّ سَائِسِکَ بِالْعِلْمِ التَّعْظِیمُ لَهُ وَ التَّوْقِیرُ لِمَجْلِسِهِ وَ حُسْنُ الِاسْتِمَاعِ إِلَیْهِ وَ الْإِقْبَالُ عَلَیْهِ وَ أَنْ لَا تَرْفَعَ عَلَیْهِ صَوْتَک‏ [7] حق کسى که با علم، تو را تربیت مى‏‌کند. این است که؛ او را بزرگ بدارى، وقار محضر او را نگاه دارى، به کلامش خوب گوش بسپارى، به سوى او رو کنى، صدایت را بر او بلند نگردانى». این احترام‌های خاص! نشان از اهمیت جایگاه معلم در سرنوشت انسان و حق بزرگی است که بر انسان دارد. می‌توان از معلم به عنوان "پرورش‌دهنده روح و شخصیت انسان" تعبیر کرد؛ زیرا با تلاش خود باعث رشد فکری و شخصیتی انسان می‌شود و از این جهت ارزش و مقامی همچون پدر دارد.

نتیجه
پس با توجه به ضرورت و اهمیت فوق العاده‌ای که علم دارد معلّمان نیز از اهمیّت فوق العاده‌ای برای اجتماع برخوردار هستند. یکی از جنبه‌های اهمیّت دادن به جایگاه معلّمی حفظ راه و رسم تعلّم در محضر معلّم و نیز احترام به او در حضور و یا در غیبت اوست. پیامبر گرامی اسلام فرمودند:« إنّ اللّه تعالى وضع أربعا فی أربع: برکة العلم فی تعظیم الاستاذ، و بقاء الإیمان فی تعظیم اللّه، و لذّة العیش فی برّ الوالدین، و النجاة من النار فی ترک إیذاء الخلق [8] خدا چهار چیز را در چهار چیز قرار داده: برکت علم را در احترام به استاد، بقاى ایمان را در تعظیم خدا، لذّت زندگى را در نیکى به پدر و مادر، آزادى از جهنم را در آزار نکردن مردم». برکت در علم یعنی مفید واقع شدن آن علم برای دنیا و آخرت انسان! جواب فداکاری معلم تنها یک کلمه است:"احترام"!
پی‌نوشت
[1] بحارالانوار، ج79، ص170
[2] إرشاد القلوب إلى الصواب، ج‏1، ص 165
[3] الحیاة با ترجمه احمد آرام، ج‏1، ص 96
[4] کافى : ج 1 ، ص 36
[5] میزان الحکمه ، ح 13825
[6] الحیاة با ترجمه احمد آرام، ج‏1، ص 692
[7] من لا یحضره الفقیه، ج‏2، ص 620
[8] تحریر المواعظ العددیة، ص 329